बोट बिरूवा तथा पशुपछीबाट प्राप्त हुने पराल, छवाली, गोबर, विभिन्न घाँपातहरू, खरानी, चुन आदिलाई नियमित तवरले तह–तह पारी क्रमैसँग राखी पटक–पटक पल्टाएर कुहाई तयार पारिएको मललाई कम्पोष्ट मल भनिन्छ ।
कम्पोष्ट मलका फाईदाहरू :
१. बोट बिरूवाहरूको लागि आवश्यक पर्ने विभिन्न किसिमका खाद्य तत्वहरू प्रदान गर्दछ ।
२. माटोको पानी शोश्ने क्षमता बढ्छ ।
३. माटोको भौतिक, रासायनिक र जैविक गुणलाई सुधार्छ ।
४. माटोमा हावा तथा पानीको आवागमन तथा निकास राम्रो हुन्छ ।
५. कम्पोष्ट मल माटोमा धेरै समय सम्म रहिरहन्छ ।
६. शूक्ष्म जिवाणुहरूको संख्यालाई बढाउँछ ।
७. आफुलाई पायक पर्ने ठाउँमा तयार गर्न सकिन्छ ।
कम्पोष्ट मल बनाउन प्रयोग गर्न सकिने बस्तुहरू :
१. पराल, छ्वाली, उखुको पात आदि
२. झारपात, रूखबाट झरेको पात, कलिला बोटको डाँठ र जराहरू
३. मानिस तथा जनावरको मलमुत्र, गोबर आदि ।
४. तरकारी केलाएर फ्याँकिने बोक्राहरू ।
५. चुन, खरानी आदि ।
कम्पोष्ट मल बनाउने ठाउँको छनोट :
१. सकभर खेतलाई पायक पर्ने ठाउँ अथवा खेतबारीको नजिक अलिकति अग्लो ठाउँ ।
२. रेखदेख पुग्ने ठाउँ ।
कम्पोष्ट मल बनाउने तरिका :
१. खाडल खनेर
२. थुप्रो बनाएर
खाडल तरिका खडल तरिका उपयुक्त हुने अवस्था :
१. पानी कम पर्ने
२. पानीको सतह कम भएका ठाउँहरूमा खाडलको साईज खाडलको साईज आवश्यकता अनुसार फरक फरक गर्न सकिन्छ तर गहिराई १ मिटरभन्दा बढी नगर्नु राम्रो हुन्छ ।
बनाउने तरिका :
१. उपयुक्त नापको खाडल बनाइसकेपछि कम्पोष्ट बनाउनको लागि राखिएको वस्तुहरूलाई तह–तह पारी खाडलमा राख्ने ।
२. प्रत्येक तह धेरै बाक्लो नबनाई करिब ६ देखि १० इन्च सम्म बनाउनु पर्दछ ।
३. हरेक तह पिच्छे जोरनको रूपमा कम्पेलसाल, चुन, चल्टिको, माटो, पानी हाल्नुपर्दछ । माथिको चल्तिको माटोमा प्रशस्त जीवाणु हुन्छ । कृषि चुनले जीवाणुको गतिविधि बनाउँछ र अम्लियपन हुन बाट बचाउँछ ।
४. सामान भरीसकेपछि माटोले छोप्ने जस्ले झिंगा र दुर्गन्धबाट बचाउँछ र खाद्य तत्व खेर जान बाट बचाउँछ ।
मलको पल्टाई पहिलो पल्टाई :
– सामान भरेको १ महिना पछि दोस्रो पल्टाई – पहिलो पल्टाईको १ महिना पछि तेश्रो वा अन्तिम पल्टाई – दोस्रो पल्टाई १.५ महिनापछि कम्पोष्ट पल्टाउँदा तह पिच्छे पानी छर्कने । पल्टाउँदा मल एकनासले पाक्ने हुन्छ ।
थुपार्ने तरीका यो तरिका उपयुक्त हुने अवस्था :
१. वर्षातमा वा पानी बढी पर्ने ठाउँमा ।
२. पानीको सतह भएको ठाउँंमा ।
३. खाडल खन्नको लागि ज्यामी र समयको अभाव भएको ठाउँमा ।
बनाउने तरीका :
१. खाडल नखनिकनै जमिन माथि थुपार्ने ।
२. खाडल तरिकामा जस्तै सोतर, झारपात, र जोरनको तह–तह राख्ने र पानी छर्कने ।
३. निश्चित उचाई करिब (१ मिटर जति ) भएपछि माटोले लिप्ने जसले गर्दा नाइट्रोजन मल उडेर जान बाट बच्ने र दुर्गन्ध पनि नआउने हुन्छ ।
४. खाडल तरिकामा जस्तै १–१.५ महिनामा मल पल्टाउने ।
५. वर्षायाममा पानी बाट बचाउन छोप्ने वा छानोको व्यवस्था गर्ने ।
पाकेको मलको पहिचान :
१. कुहाउन हालेको मल लतक्क मिलि काला देखिएमा ।
२. कुन चिजबाट बनाएको चिन्न नसकिने भएमा ।
