परिचय:
कृषि विविधता हाम्रो कृषि प्रणालीको मेरुदण्ड हो, जसले मानव जीवन, खाद्य सुरक्षा, र पारिस्थितिक सन्तुलनलाई जोगाउन महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ। विगतका दशकहरूमा जलवायु परिवर्तनका कारण कृषि क्षेत्रले विभिन्न चुनौतीहरूको सामना गरिरहेको छ। बढ्दो तापक्रम, अनियमित वर्षा, र खडेरीजस्ता समस्याहरूले परम्परागत खेती प्रणालीलाई गम्भीर असर पुर्याइरहेका छन्। यस्तो परिस्थितिमा कृषि विविधताको संरक्षण र प्रवर्धन अझ महत्त्वपूर्ण बनिरहेको छ।
आजको अनुसन्धानले कृषि विविधताको महत्त्वलाई गहिरो रूपमा बुझ्न थालेको छ। जैविक विविधताको संरक्षणका लागि वैज्ञानिकहरूले नयाँ-नयाँ प्रविधिहरू र अनुसन्धानका उपायहरू विकास गरिरहेका छन्। यस लेखमा, कृषि विविधता संरक्षणमा भइरहेको नयाँ अनुसन्धान प्रवृत्तिहरूलाई जलवायु परिवर्तनसँग सम्बन्धित चुनौतीहरूको सन्दर्भमा चर्चा गरिनेछ।
कृषि विविधता संरक्षणको आवश्यकता:
जलवायु परिवर्तनले कृषि उत्पादनमा प्रत्यक्ष असर पुर्याउँछ। विशेष गरी परम्परागत बीउ र बाली प्रणालीले यस चुनौतीसँग जुझ्न कठिनाइ झेलिरहेका छन्। ठूला र एकै प्रकारका बाली प्रणालीमा निर्भरता हुँदा जोखिम उच्च हुने गर्छ। कृषि विविधता भनेको विभिन्न प्रजाति, जात, र बीउहरूको प्रयोगद्वारा सन्तुलन कायम राख्ने प्रक्रिया हो, जसले जलवायु परिवर्तनको प्रभावलाई कम गर्न मद्दत गर्छ। अनुसन्धानले देखाएको छ कि विविध प्रजातिको खेतीले पानी, माटो, र अन्य स्रोतहरूको सदुपयोग गर्दै पर्यावरणीय सन्तुलन कायम राख्छ।
नयाँ अनुसन्धान प्रवृत्तिहरू:
जलवायु परिवर्तन र कृषि विविधताको संरक्षणलाई ध्यानमा राख्दै हालका वर्षहरूमा अनुसन्धानको क्षेत्रमा विभिन्न नयाँ प्रवृत्तिहरू देखा परेका छन्। यी प्रवृत्तिहरूले परम्परागत ज्ञानलाई आधुनिक प्रविधिसँग जोड्दै कृषि प्रणालीलाई जलवायु अनुकूल बनाउनमा ठूलो भूमिका खेलिरहेका छन्। यहाँ केही प्रमुख नयाँ अनुसन्धान प्रवृत्तिहरू उल्लेख गरिएका छन्:
१.जलवायु-स्मार्ट कृषि प्रविधि:
जलवायु परिवर्तनको प्रभावलाई कम गर्न ‘क्लाइमेट-स्मार्ट’ कृषि प्रणालीको अवधारणा विकसित भइरहेको छ। यस प्रविधिमा वातावरणीय अवस्थालाई ध्यानमा राखेर विविध बाली प्रणाली अपनाउने, कम पानीमा उत्पादन गर्न सक्ने बालीको विकास, र प्रकोप प्रतिरोधी जातहरूको प्रवर्धन गरिन्छ। यसले जलवायु परिवर्तनको असरलाई न्यून गर्दै उत्पादन बढाउन सहयोग पुर्याउँछ।
२.जैविक विविधताको संरक्षण:
परम्परागत बीउ र प्रजातिहरूलाई संरक्षण गर्दै उनीहरूलाई पुनःस्थापना गर्ने अनुसन्धान बढ्दो छ। स्थानीय बीउहरूको महत्वलाई अनुसन्धानले स्वीकार गरेको छ, किनकि यी बीउहरू बदलिँदो मौसमको असरलाई सहनसक्ने क्षमता राख्छन्। बीउ बैंकहरूको स्थापना, बीउहरूको जीन संरचनामा सुधार, र प्राचीन खेती प्रणालीलाई पुनर्स्थापना गर्ने काम भइरहेको छ।
३.डिजिटल कृषि (Smart Farming):
डिजिटल प्रविधिहरूको प्रयोगले अनुसन्धानको एक नयाँ आयाम खोलिदिएको छ। ड्रोन, सेन्सर, र जिओ-स्पेसियल प्रविधिको प्रयोग गरी किसानहरूलाई मौसमको भविष्यवाणी, माटोको गुणस्तर, र सिँचाइ व्यवस्थापनमा सहजीकरण गर्ने प्रयास भइरहेको छ। यसले उत्पादकत्वलाई बढाउन मद्दत पुर्याउँछ र किसानहरूलाई सही निर्णय लिन सजिलो बनाउँछ।
४.जलवायु-अनुकूल बीउको विकास:
अनुसन्धानले उच्च तापक्रम, खडेरी, र बाढीजस्ता प्रतिकूल परिस्थिति सामना गर्न सक्ने बीउको विकासमा जोड दिएको छ। विशेष गरी नेपालमा परम्परागत चामल, गहुँ, मकै, र तरकारीको सुधारिएको जातहरू विकास गरिएका छन्, जसले जलवायु परिवर्तनको चुनौतीहरूलाई सामना गर्न सक्छन्।
५.माटोको स्वास्थ्य सुधार:
माटोको स्वास्थ्यलाई दिगो बनाउन अनुसन्धानकर्ताहरूले जैविक मल र कम्पोस्टिङमा आधारित प्रणालीहरू विकास गरेका छन्। यसले माटोको उपजाउ क्षमता बढाउँछ र जलवायु परिवर्तनले निम्त्याएको माटो क्षयीकरणको समस्या समाधान गर्न मद्दत गर्छ। यसका साथै, माटोको पीएच स्तर मापन र पानीको बचत प्रविधिहरू अनुसन्धानको हिस्सा बनिरहेका छन्।
६.जैविक कीटनाशक र रोग प्रतिरोधी प्रणाली:
जलवायु परिवर्तनले कीरा र रोगहरूको प्रकोप बढाएको छ। यस समस्यालाई समाधान गर्न जैविक कीटनाशक र रोग प्रतिरोधी खेती प्रणालीको विकासमा अनुसन्धान भइरहेको छ। रासायनिक कीटनाशकको विकल्पका रूपमा प्राकृतिक र जैविक कीटनाशकहरूको प्रयोग गरेर वातावरणमैत्री खेती प्रणालीमा जोड दिइएको छ।
७.पानी व्यवस्थापन प्रविधि:
जलवायु परिवर्तनका कारण पानीको अनियमितता र खडेरीको समस्या बढ्दै गएको छ। यसलाई मध्यनजर गर्दै अनुसन्धानले पानीको व्यवस्थापनमा नयाँ प्रविधिहरूको विकास गरिरहेको छ। टपक सिँचाइ, वर्षा पानी संकलन, र पुनः प्रयोग प्रविधिहरूले पानीको बचत र कुशल सिँचाइको समाधान प्रस्तुत गरेका छन्।
८.कृषिमा कार्बन पृथकीकरण:
कृषि प्रणालीलाई कार्बन तटस्थ बनाउने अनुसन्धान पनि नयाँ प्रवृत्ति हो। कार्बन पृथकीकरण प्रविधिको प्रयोगले माटोमा कार्बन सञ्चयन गरी वातावरणमा कार्बन उत्सर्जन कम गर्न मद्दत गर्छ। यसले वातावरणीय सन्तुलन कायम राख्नका साथै कृषि उत्पादनमा सकारात्मक असर पुर्याउँछ।
९.क्षेत्रीय अनुसन्धान केन्द्रहरूको स्थापना:
नेपाल जस्ता देशहरूमा विभिन्न भौगोलिक क्षेत्रहरूको विविधतालाई ध्यानमा राखेर क्षेत्रीय अनुसन्धान केन्द्रहरूको स्थापना गरिएको छ। यी केन्द्रहरूले स्थानीय आवश्यकता र परिस्थिति अनुसार अनुसन्धान गरेर किसानहरूलाई व्यावहारिक समाधान उपलब्ध गराइरहेका छन्। यसले जलवायु परिवर्तनको क्षेत्रीय असरलाई अध्ययन गर्न सहयोग पुर्याउँछ।
१०.परम्परागत ज्ञान र आधुनिक प्रविधिको एकीकरण:
अनुसन्धानले परम्परागत ज्ञान र अनुभवलाई सम्मान गर्दै त्यसलाई आधुनिक प्रविधिसँग मिलाएर दिगो कृषि प्रणालीको विकासमा लागिपरेको छ। स्थानीय समुदायको अनुभव, जलवायु अनुकूलन रणनीतिहरू, र परम्परागत खेतीका तरिकाहरूलाई आधुनिक वैज्ञानिक दृष्टिकोणले थप सुदृढ बनाइरहेको छ।
जलवायु परिवर्तनका चुनौतीहरू:
जलवायु परिवर्तनले बालीको उत्पादन क्षमता मात्र घटाउँदैन, यसले रोग र किराको प्रकोपमा समेत वृद्धि ल्याउँछ। यस सन्दर्भमा अनुसन्धानले जैविक कीटनाशकहरूको विकास र प्रयोगमा जोड दिएको छ। यसका साथै, माटोको गुणस्तरलाई सुधार्न जैविक मल र कम्पोस्टिङका नयाँ उपायहरू अनुसन्धान भइरहेको छ। यस्ता उपायहरूले माटोको क्षमतामा सुधार ल्याई दीर्घकालीन उत्पादनको आधार तयार गर्छन्।
जलवायु परिवर्तनका चुनौतीहरू व्यापक छन् र यसले प्राकृतिक, आर्थिक, र सामाजिक क्षेत्रमा गहिरो प्रभाव पार्छ। विशेष गरी नेपालजस्ता देशहरूमा, जहाँ जलवायु परिवर्तनका असरहरू प्रत्यक्ष रूपमा देखिन थालेका छन्, केही प्रमुख चुनौतीहरू निम्न छन्:
१.तापक्रमको वृद्धि:
ग्लोबल वार्मिङका कारण विश्वभर तापक्रममा वृद्धि भइरहेको छ। यसले हिमालका हिउँ पग्लन र समुन्द्र सतह बढ्न जस्ता समस्याहरू उत्पन्न गराएको छ। नेपालका हिमाली क्षेत्रमा हिउँको मात्रा घट्दै जानु, गंगा तथा कोशीजस्ता नदी प्रणालीहरूमा पानीको आपूर्ति घट्ने खतरा उत्पन्न भएको छ।
२.अनियमित वर्षा:
जलवायु परिवर्तनका कारण वर्षा प्रणालीमा ठूलो परिवर्तन आएको छ। कहिले अत्यधिक वर्षा हुने र कहिले लामो समयसम्म खडेरी पर्ने जस्ता घटनाहरूले बाली उत्पादनलाई असर पुर्याइरहेका छन्। असमयमा परेको बेमौसमी वर्षाले किसानहरूको उत्पादन क्षमता घटेको छ।
३.बाढी र पहिरो: वर्षा अनियमितताका कारण बाढी, पहिरो, र भू-क्षयको समस्या बढेको छ। नेपालजस्ता पहाडी देशमा यो समस्या झन् गम्भीर बन्दै गएको छ। अत्यधिक वर्षाले माटो क्षय भएर बालीलाई असर पुर्याउँछ भने पहिरोले गाउँबस्ती र कृषियोग्य जमिन नष्ट गर्छ।
४.खडेरी र पानीको अभाव:
जलवायु परिवर्तनले लामो समयसम्म खडेरीको अवस्था सिर्जना गर्छ, जसले खेतीपाती र पशुपालनमा ठूलो असर गर्छ। पानीको अभावले किसानहरूले सिँचाइ गर्न नसक्दा उत्पादनमा गिरावट आउने सम्भावना बढ्छ। यसले खाद्य सुरक्षामा समेत गम्भीर असर पुर्याउँछ।
५.रोग र किराको प्रकोप:
तापक्रम र वर्षा प्रणालीमा आएको परिवर्तनले बाली र पशुहरूमा रोग र किराको प्रकोपमा वृद्धि गराएको छ। नयाँ रोगहरूको उदय र किराहरूको संख्यामा वृद्धि हुँदा उत्पादनमा नकारात्मक असर परेको छ। कृषि उत्पादनलाई दिगो बनाइराख्न यो ठूलो चुनौती बनेको छ।
६.जैविक विविधताको ह्रास:
जलवायु परिवर्तनले कृषि विविधता र जैविक विविधता दुवैमा असर पुर्याउँछ। परम्परागत बीउ र प्रजातिहरू नयाँ वातावरणीय परिस्थितिसँग अनुकूल हुन सक्दैनन्, जसले गर्दा विभिन्न प्रजातिहरू लोप हुने जोखिम बढ्दो छ। जैविक विविधताको ह्रासले पारिस्थितिक सन्तुलन खलबलिन सक्छ।
७.खाद्य सुरक्षा र जीविको पार्जन:
जलवायु परिवर्तनले सिधै खाद्य उत्पादनमा असर पुर्याउँछ, जसले खाद्य सुरक्षामा गम्भीर चुनौती निम्त्याउँछ। उत्पादकत्वमा गिरावट आउँदा किसानहरू आर्थिक संकटमा पर्न सक्छन्, जसले जीविकोपार्जनमा कठिनाइ निम्त्याउँछ।
८.मानव स्वास्थ्य:
तापक्रममा भएको वृद्धिले मानिसको स्वास्थ्यमा पनि प्रतिकूल असर पार्न सक्छ। अस्वास्थ्यकर वातावरणले गर्मीजन्य रोगहरूको वृद्धि गराउँछ। विशेषगरी हिमाली र पहाडी क्षेत्रमा पिउने पानीको अभाव र तापक्रमको वृद्धिले शारीरिक स्वास्थ्यमा चुनौती सिर्जना गरिरहेको छ।
निष्कर्ष:
कृषि विविधता संरक्षण जलवायु परिवर्तनको सामना गर्न दीर्घकालीन समाधानका रूपमा देखा परिरहेको छ। नयाँ अनुसन्धान प्रवृत्तिहरूले परम्परागत ज्ञान र आधुनिक प्रविधिको मिश्रणद्वारा कृषि उत्पादनलाई सुरक्षित राख्न र जलवायु परिवर्तनको चुनौतीहरूसँग जुझ्न महत्वपूर्ण भूमिका खेलिरहेका छन्। नेपालको सन्दर्भमा यस्ता अनुसन्धानहरू किसानहरूका लागि विशेष महत्त्वपूर्ण छन्, किनकि कृषि विविधतामा आधारित प्रणालीले दीर्घकालीन खाद्य सुरक्षा र वातावरणीय सन्तुलनमा टेवा पुर्याउँछ। जलवायु परिवर्तनको असरलाई न्यून गर्न र कृषि प्रणालीलाई दिगो बनाइराख्न, अनुसन्धानमा आधारित नयाँ प्रविधिहरू र उपायहरूको प्रयोग समयको माग हो। कृषि विविधता संरक्षणमा भइरहेका यस्ता नवीनतम अनुसन्धानहरूलाई नीति, योजना, र कार्यान्वयनमा प्राथमिकता दिनु अति आवश्यक छ।
