परिचय:
विज्ञान र प्रविधिको विकाससँगै कृषि क्षेत्रमा महत्वपूर्ण परिवर्तनहरू आएको छ। जैविक खेती, परम्परागत खेती प्रणालीको एक वैकल्पिक मोडेलको रूपमा उभिएको छ, जुन खाद्य सुरक्षा, पारिस्थितिकीय सन्तुलन, र स्वास्थ्यलाई ध्यानमा राखेर खेती गर्ने प्रणाली हो। आधुनिक युगमा जैविक खेतीको महत्व बढ्दो छ र यसले कृषिको भविष्यमा महत्वपूर्ण भूमिका खेलिरहेको छ।
जैविक खेती के हो?
जैविक खेती भन्नाले यस्तो खेती प्रणालीलाई जनाउँछ जसले रासायनिक उर्वरक र कीटनाशकको प्रयोग नगरी प्राकृतिक प्रक्रियाहरूको आधारमा बाली उत्पादन गर्दछ। यसमा जैविक मल, कम्पोस्ट, र प्राकृतिक कीटनाशकहरूको प्रयोग गरिन्छ। जैविक खेतीले माटोको उर्वराशक्ति कायम राख्न, पारिस्थितिकीय सन्तुलनलाई सुधार्न, र खाद्य गुणस्तरमा सुधार गर्न मद्दत गर्दछ।
आधुनिक युगमा जैविक खेतीको महत्व:
१.स्वास्थ्य र सुरक्षा:
जैविक खेतीले रासायनिक पदार्थहरूको प्रयोग नगरी प्राकृतिक विधिहरूको प्रयोग गरेर बाली उत्पादन गर्दछ, जसले खाद्यमा रसायनिक अवशेषको मात्रा कम गर्छ। यसले मानव स्वास्थ्यलाई फाइदा पुर्याउँछ र विभिन्न स्वास्थ्य समस्याहरू जस्तै एलर्जी, क्यान्सर, र ग्यास्ट्रोइंटेस्टिनल समस्याहरूको जोखिम घटाउँछ।
१.पारिस्थितिकीय सन्तुलन:
जैविक खेतीले माटोको जैविकतामा सुधार ल्याउँछ, पानीको संरक्षणमा मद्दत गर्छ, र जैविक विविधता बचाउँछ। यसले माटोको संरचना सुधार्न, जल र माटोको क्षति कम गर्न, र विभिन्न कीट र रोगहरूको प्राकृतिक नियमन गर्न मद्दत गर्दछ।
३.दीगो कृषि:
जैविक खेती दीगो कृषि प्रणालीको रूपमा देखिन्छ, जसले लामो समयको लागि कृषि उत्पादनलाई स्थिर राख्न मद्दत गर्छ। यसले माटोको उर्वराशक्ति कायम राख्न, जलको मितव्ययी प्रयोग गर्न, र दीगो कृषि अभ्यासहरूलाई प्रवर्द्धन गर्न मद्दत गर्दछ।
४.बजारको वृद्धि:
आजको बजारमा जैविक उत्पादनहरूको माग बढ्दै छ। उपभोक्ताहरू स्वास्थ्य र सुरक्षित खाद्य पदार्थहरूमा बढी ध्यान दिन थालेका छन्। यसले जैविक कृषि उत्पादनलाई आर्थिक लाभ पुर्याउँछ र किसानहरूको आम्दानी बढाउँछ।
५.जलवायु परिवर्तनको सामना:
जैविक खेतीले कार्बन डाइअक्साइडको अवशोषण बढाउँछ र ग्रीनहाउस ग्यासहरूको उत्सर्जन घटाउँछ। यसले जलवायु परिवर्तनसँग लड्न र वातावरणीय प्रभावलाई कम गर्न मद्दत गर्दछ।
जैविक खेतीको चुनौतिहरू:
१.उत्पादनको कमी:
जैविक खेतीमा उत्पादन वृद्धि गर्न र रोग र कीट नियन्त्रण गर्न परम्परागत खेतीको तुलनामा थप समय र श्रम आवश्यक पर्छ। यसले उत्पादनको कमी र लागतमा वृद्धि गर्न सक्छ।
२.उच्च लागत:
जैविक खेतीमा प्रारम्भिक लगानी र व्यवस्थापन खर्च उच्च हुन्छ। जैविक मल, बीउ, र प्रमाणिकरण प्रक्रियाका लागि किसानहरूले बढी खर्च गर्नुपर्छ।
३.प्रविधिको कमी:
नेपालमा जैविक खेतीको प्रविधि र ज्ञानको कमी छ। कृषकहरूले जैविक खेतीको लाभ र प्रविधि बारेमा अझै धेरै सिक्न आवश्यक छ।
समाधानका उपायहरू:
१.शिक्षा र तालिम:
कृषकहरूलाई जैविक खेतीको लाभ र प्रविधि बारेमा तालिम र शिक्षा प्रदान गर्नुपर्छ। यसले तिनीहरूलाई जैविक खेतीको अभ्यासमा सक्षम बनाउँछ र उत्पादनमा वृद्धि गर्न मद्दत गर्छ।
२.सरकारी समर्थन:
सरकारले जैविक खेतीलाई प्रवर्द्धन गर्न अनुदान, सब्सिडी, र प्रोत्साहन कार्यक्रमहरू लागू गर्नुपर्छ। यसले किसानहरूको लागि जैविक खेतीमा लगानी गर्न सजिलो बनाउँछ।
३.प्रविधिको पहुँच:
जैविक मल, बीउ, र उपकरणहरूको पहुँच विस्तार गर्न र स्थानीय बजारमा उपलब्ध गराउनका लागि पहल गर्नुपर्छ। यसले किसानहरूको लागि लागत घटाउन र उत्पादन वृद्धि गर्न मद्दत गर्छ।
४.सार्वजनिक जनचेतना:
जैविक उत्पादनहरूको महत्त्व र फाइदाबारे जनचेतना फैलाउनका लागि प्रचार-प्रसार अभियान चलाउनुपर्छ। यसले उपभोक्ताहरूलाई जैविक खाद्य पदार्थको प्रयोगमा प्रोत्साहित गर्नेछ।
निष्कर्ष:
आधुनिक युगमा जैविक खेतीले कृषिको भविष्यमा महत्वपूर्ण भूमिका खेलिरहेको छ। यसले स्वास्थ्य, पारिस्थितिकीय सन्तुलन, र दीगो कृषि प्रणालीमा योगदान पुर्याउँछ। साना किसानहरूलाई जैविक खेतीको फाइदा र प्रविधि बारेमा जानकारी दिन र समर्थन गर्नका लागि समन्वित प्रयास र नीतिहरू आवश्यक छन्। यसरी, जैविक खेतीलाई प्रोत्साहित गरेर हामी स्वास्थ्य र वातावरणीय दृष्टिकोणले बलियो कृषि प्रणाली निर्माण गर्न सक्नेछौं।
