गुणस्तर बिउलाई एक  शुद्ध बिउको रूपमा परिभाषित गरिएको छ, जुन आकारमा पूर्ण र एकसमान, व्यवहार्य (राम्रो बिरुवासंग ८०% भन्दा धेरै अंकुरण, बलियो  र झारपातको बीउबाट मुक्त) हुने गर्दछ किसानको भोको पेट र ठूलो मिहेनतको बावजुत पनि यदि उनिहरूले छर्ने बिउ राम्रो छैन भने उनिहरूको मिहेनत, उत्पादन राम्रो देखिँदैन, तसर्थ बिउको गुणस्तरता अति नै आवस्यक कुरा बनेको छ 

     गुणस्तर बिउको महत्व के छ त?

  • फसल को आनुवंशिक र शारीरिक शुद्धता सुनिश्चित गर्दछ,
  • उक्त क्षेत्र उच्च प्रतिफल बालीको आनुवंशिक क्षमता को रूपमा पुरा तरिकाले शोषण गर्न सकिन्छ,
  • प्रतिकूल परिस्थितिको सामना गर्ने क्षमताको बिकास हुन्छ,
  • उत्पादित बिरुवाहरु धेरै बलियो हुनेछ, छिटो बढ्दै र केहि हदसम्म कीट र रोग को घटना को प्रतिरोध गर्न सक्दछन्,
  • समान वृद्धि र परिपक्वता सुनिश्चित गर्दछ,
  • जरा प्रणाली को विकास अधिक कुशल हुनेछ कि-पोषक तत्वहरुको कुशलतापूर्वक अवशोषणको साथै उच्च उपज को परिणाममा सहायता पुग्नेछ,
  • उच्च उत्पादन मूल्य र बजारीकरणमा सहायता पुग्नेछ,
  • प्रयोग गरिएका उर्वरक र अन्य इनपुट को लागी प्रतिक्रिया दिनेछ,
  • सुधारिएको किसिमको राम्रो गुणस्तरको बीउ कम्तीमा १०-१२ %सम्म उच्च उपज सुनिश्चित गर्दछ,
  • बिरुवा-दर को न्यूनतम र बिरुवा को उद्भव अधिकतम

 गुणस्तर बीउ को विशेषताहरु

   बीउ को कुनै एक विशेषतामा कम गुणस्तर, कम उत्पादन वा उत्पादन को खराब गुण हुनसक्दछ। बीउ प्रमाणीकरण र परीक्षण को अन्तिम उद्देश्य उच्च गणस्तरीय बीउ उपलब्ध गराउनु हो गुणस्तर बीउको संकेतक निम्नानुसार छन्:

  • विश्लेषणात्मक शुद्धता (भौतिक वा यांत्रिक शुद्धता): 

       विश्लेषणात्मक शुद्धता गुणस्तर बीउको सबैभन्दा महत्वपूर्ण घटक हो। यसले संकेत गर्दछ कि लेबलमा नाम प्रजातिहरुको बीउ सामग्रीको कति बरकरार छ। यसले अन्य फसल प्रजातिहरु र निष्क्रिय पदार्थ आदिको प्रदूषण भएको अशुद्ध र मिलावटी बीउ को उपयोग बाट किसानहरुको रक्षा गर्दछ। विश्लेषणात्मक शुद्धता विभिन्न फसल प्रजातिहरु को लागी निश्चित मापदण्ड छ, सामान्यतया ९८%भन्दा कम छैन।

प्रमाणीकरण को लागी उच्च शारीरिक शुद्धता;

मकै, भेंडी -९९%, सबै फसल (धेरै) – ९८%, गाजर – ९५%, तिल, सोयाबीन र जुट – ९७% ग्राउन्ड नट – ९६ % 

  • आनुवंशिक शुद्धता:

  ब्रीडर बीउ : १००%, फाउन्डेशन बीउ: ९९.५%, प्रमाणित बीउ: ९८%, प्रमाणित हाइब्रिड बीउ: ९५%,प्रमाणित हाइब्रिड कपास: ९०%, प्रमाणित हाइब्रिड कास्टर: ८५%

  • प्रजाति शुद्धता; यो गहुँमा जौ जस्तै अन्य फसल बीउ को मिश्रण को डिग्री बाहेक विश्लेषणात्मक शुद्धता मिल्दोजुल्दो छ।
  • Varietal शुद्धता (cultivar शुद्धता): सबै क्षेत्रका बालीहरूका विभिन्न agronomic र वनस्पति विशेषताहरू संग सम्बन्धित प्रजातिहरु छन् Varietal शुद्धता बढ्दो बिरुवाहरु को जाँच गरेर, क्षेत्र मा पत्ता लगाईएको आनुवंशिक शुद्धतालाई बुझाउँछ, किनभने एक सामान्य नियम को रूपमा, किस्महरुलाई मात्र प्रयोगशालामा आफ्नो बीउको जाँच गरेर पहिचान गर्न सकिदैन, तुलना विशिष्ट विशेषताहरुको मामलामा शुद्ध विविधता संग गर्नुपर्छ । 
  • अंकुरण क्षमता

 अंकुरण क्षमता राम्रो बीउको क्षेत्रमा बिरुवा को रूपमा स्थापित गर्नको लागी एक बीउको क्षमताको संकेत गर्दछ। यदि बीउ अंकुरण गर्न र खेतमा बलियो बिरुवा उत्पादन गर्न असमर्थ छ भने उच्च शुद्धता संग धेरै रोप्ने को लागी कुनै उपयोग को हुनेछैन। एक बीउ धेरै को अंकुरण क्षमता शुद्ध बीउको संख्या द्वारा प्रतिशत हो, जो एक प्रयोगशाला परीक्षण मा सामान्य बिरुवा उत्पादन गर्दछ।अंकुरण क्षमता एक गुणस्तर बीउको सबैभन्दा महत्वपूर्ण पात्र हो त्यसैले एक उच्च अंकुरण क्षमता संग एक बीउ, एक कम अंकुरण क्षमता संग धेरै बिरुवाहरु स्थापित गर्नभन्दा उचित  साबित हुनेछ।

  • झारपात बाट मुक्ति:

झारपात बीउ बाली को एक धेरै गम्भीर समस्या हो। तेसैले झारपात को बीउ अन्य प्रजातिहरु भन्दा अलग लिईन्छ। झारपात बीउ लगभग सबै बीउमा उपस्थित छन्। त्यहाँ केहि झारहरु छन् कि धेरै सामान्य छन् र मापदण्डहरु को अधीन सहन गर्न सकिन्छ, तर त्यहाँ अन्य झारपातहरु छन्, जो प्रकृति मा हानिकारक छन् र बिउबाट बिल्कुल अनुपस्थित हुनु पर्छ। जस्तै; गहुँ को loose धुलो (Ustilago tritici), ज्वार को Kernal smut (Sphacelotheca sorghi), मोती बाजरा को अन्न धब्बा (Tolyposporium penicillariae),आदि 

  • जोश;

 बीउको अंकुरण क्षमता भनेको कुनै बिउको राम्रो क्षेत्र को स्थितिमा सामान्य बिरुवा उत्पादन गर्ने क्षमता हो, जबकि शक्ति गरीब परिस्थिति मा त्यसो गर्न को लागी क्षमता को प्रतिनिधित्व गर्दछ। एउटै अंकुरण क्षमता संग बीउ धेरै, विशेष गरी कम प्रतिशत संग प्रतिकूल वा असामान्य क्षेत्र को परिस्थितिमा फरक फरक प्रदर्शन गर्न सक्छ। सामान्यतया, उच्च अंकुरण क्षमता उच्च शक्ति संग सम्बन्धित छ। त्यहाँ कुनै मानक शक्ति परीक्षण तथापि छ; उच्च अंकुरण क्षमता शक्ति को एक राम्रो संकेत को रूप मा लिन सकिन्छ। तसर्थ, बिरुवा रोप्ने क्रममा बीउ किन्दा उच्च अंकुरणलाई प्राथमिकता दिनुपर्छ

  • बीउ आकार:

ठूलो बीउ आकार जोशको संकेत को रूपमा लिईन्छ। बीउमा एक भ्रूण मात्र वा endosperm संग बिरुवाहरु को विकास को लागी आरक्षित खाना को रूपमा हुन्छ। बीउको आकार जति ठूलो हुन्छ, प्रकाश संश्लेषणको लागी ठूलो पात क्षेत्र संग बिरुवाको आकार ठूलो हुन्छ। यसबाहेक, एक ठूलो बीउ माटो मा गहिरो रोपिएको छ भने सतह सम्म पुग्ने धेरै संभावना छ भने एक सानो।

  • इष्टतम नमी सामग्री:

अनाज: १०-१२%,दाल: ७-९%,तरकारी: ६-७%,तेलको बीउ: ५-६%

बीउ सुरक्षा खाद्य को लागी एक उपाय हो भने स-साना किसानहरुको सुरक्षाको लागि अर्को महत्वपूर्ण बाटो हो । राम्रो बीउको प्रयोग गर्नेहो भने हामीले आफ्नो उत्पादनमा १५-२०% जति बृद्धि गर्न सकिन्छ (गौचन एट अल, २०१४)।सुधार गर्नको लागी धेरै प्रयास को बावजुद पनि नेपालमा बीउ बिकासको  प्रणालीमा धेरै चुनौतिहरुको सामना  गर्नुपरेको छ अझैसम्मपनि नेपाल ले किसान सामुछ्या राम्रोसँग बिउ पुर्याउन सकेको छैन त्यसैले बीउ बृद्धिको लागी उन्मुख उपायहरु –

  • बीउ उत्पादक र आपूर्तिकर्ताहरुको विशेषज्ञता , किसानहरुलाई चाहिने बहिरी समर्थन,औपचारिक संग जोडिएको बीउ उत्पादकहरुको क्षमता निर्माणक्षेत्र; एजेन्सीहरु, विस्तार सेवाहरु लाई अझ राम्रो गर्ने क्षमता प्रदान गर्ने, राम्रो प्रदर्शनसंग किसानहरुलाई सूचित र आपूर्तिऔपचारिक अनुसन्धान बाट आउने किस्महरुको विकास आदि रहेका छन्। 
  • उत्पादन, छनौट र भण्डारणका साथै आफ्नै परम्परागत किस्महरु को लागी किसानहरुको क्षमता बृद्धि गर्न थप संसाधनहरु  उपलब्ध गराउन सकिन्छ। यो सामुदायिक बीउ को स्थापना र प्रवर्द्धन बैंकहरु लाई बढाउन को लागी एक उत्तम विकल्प हो।

      गुणस्तर बिउ, गुणस्तर बिरुवा, राम्रो उत्पादन, आर्थिक बृद्धि अनि स्वस्थ जीवन